استاد نظام وفا آرانی، شاعر برجسته معاصر است که «نیما یوشیج» پدر شعر نو ایران، مجموعه «افسانه» خود را به وی تقدیم کرده اما نام او امروز در زادگاه خویش غریب است. نظام وفا آرانی، سال ???? در شهرستان آران و بیدگل به‌دنیا آمد. پدرش میرزا محمود آرانی، امام جمعه کاشان، مردی جهان‌دیده، آزاد و صاحب تألیفات مختلف و مادرش «منور» زنی هنرمند بود که علاوه بر خطاطی، شعر می‌سرود و «حیا» تخلص می‌کرد. 

نظام وفا از شش سالگی به مکتب رفت و خواندن و نوشتن آموخت. پس از تحصیلات مقدماتی به تحصیل علوم ادبی زبان عربی پرداخت و چندی نیز در سلک طلاب حوزه علمیه قم به تحصیل علوم دینی و هم‌چنین علم طب مشغول شد و مدتی نیز به تحصیل طب قدیم پرداخت. نظام وفا به مدت دو سال در شهر نجف به تکمیل معلومات خود پرداخت و پس از بازگشت به ایران زبان فرانسه را در مدرسه «آلیانس» تهران فراگرفت. این شاعر پرآوازه معاصر، زمانی که مجلس شورای ملی به دستور محمدعلی‌شاه قاجار به توپ بسته شد، در مدرسه «سپهسالار» همراه مجاهدین مشغول دفاع بود و به‌همین دلیل مدتی نیز به‌وسیله مأموران حکومتی دستگیر و زندانی شد. 

فضای استبدادی حاکم بر دوران حیات وفا، چندان با روحیات شاعرانه این شاعر شریف خطه کویر سازگار نبود و وی پس از آزادی از زندان دست از فعالیت‌های سیاسی کشید و به کار تدریس و تعلیم در مدرسه «سن‌لویی» مشغول شد. گفته‌اند استاد نظام وفا آرانی، معلمی مشفق و رفیقی شفیق برای شاگردانش بود و همیشه آنان را به‌عنوان «فرزند» خطاب می‌کرد. 

مصداق بارز سلوک نیک وفا با شاگردانش را می‌توان درمورد ارتباط او با «نیما یوشیج» پدر شعر نو فارسی ذکر کرد. نیما برای فراگرفتن زبان فرانسه به مدرسه سن‌لویی رفت اما در درس و تحصیل چندان موفق نبود؛ تنها در درس نقاشی و ورزش نمرات خوبی کسب می‌کرد؛ سال‌های اول مدرسه‌اش به زد و خورد با بچه‌ها گذشت و هنر او خوب پریدن از دیوار مدرسه برای فرار بود! 

با این وجود، استاد نظام وفا آرانی با تشویق‌ها و راهنمایی‌های خود توانست از «علی اسفندیاری» نوجوان، پرتحرک و بی‌توجه به کتاب و درس را شاعری یگانه تربیت کند که با پایه‌گذاری شعر نو فارسی، فصلی جدید را در تاریخ ادبیات کشور بگشاید. 

نیما خود در این باره می‌گوید: «در مدرسه، مراقبت و تشویق یک معلم خوش‌رفتار که نظام وفا شاعر بنام امروز باشد، مرا به خط شعر گفتن انداخت.» نظام وفا در آن روزگار، حاشیه‌ شعر نیما این‌گونه نوشت: «روح ادبی شما قابل تعالی و تکامل است. من مدرسه را به داشتن چون شما فرزندی تبریک می‌گویم.» این عبارت در نیما اثری شدید گذاشت و او را تشویق کرد که برای جلب نظر استاد بیش‌تر تلاش کند و به افتخار ادبیات ایران تبدیل شود. 

نیما نیز به پاس این تشویق‌ها و راهنمایی‌های استاد نظام وفا، شعر مانای «افسانه» خود را به پیشگاه معلم و استادش، نظام وفا تقدیم کرد و در دیباچه این کتاب نوشت: «به پیشگاه استاد نظام وفا تقدیم می‌کنم، هرچند که می‌دانم این منظومه هدیه ناچیزی‌ست، اما او اهالی کوهستان را به سادگی و صداقتشان خواهد بخشید.» 

از نظام وفا تاکنون آثار متعددی هم‌چون «یادگار سفر اروپا» شامل دیدنی‌ها و نامه‌های دوستانه، «مثنوی حبیب و رباب» شامل نظم و نثر و نمایشنامه‌های «ستاره و فروغ»، «فرزانه و فروز»، «بهرام و ناهید» و منظومه‌های «پیروزی دل» ‌و «گذشته‌ها» به چاپ رسیده است. وی در شعر، «نظام» تخلص می‌کرد و کلیات اشعارش نزدیک به پانزده هزار بیت است. 

طومار حیات پرنشیب و فراز و زندگی آزادانه و صادقانه استاد نظام وفا آرانی در بهمن‌‌ماه سال ???? هجری شمسی بر اثر سکته مغزی در بیمارستان پاستور تهران بسته و پیکر بی‌جانش در جوار بقعه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری به خاک سپرده شد. 

نظام وفا شاعری غزل‌سرا و شعر وی گیرا و آرامش‌بخش و با زبانی ساده و بی‌تکلف سروده شده است. «برتلس» در کتاب تاریخ مختصر ادبیات ایران می‌نویسد: «شعر نظام گیرایی مخصوص دارد و پاکیزه و بی‌عیب، آرام‌ده و تسلیت‌‌بخش است. وفا قواعد شعر کلاسیک را دقیقاً رعایت می‌کند و در قالب‌های معمول شعر فارسی احساسی‌ترین مضامینی را که در آغاز قرن نوزدهم میلادی دل‌های مردم دنیای غرب را مسحور ساخته بود، بیان می‌کند» 

استاد نظام وفا آرانی معتقد بود: «زندگانی شاعر خواب و رؤیایی بیش نیست و وقتی خواب ابدی و مرگ شاعر را فروگرفت، مانند آن است که از این پهلو به آن پهلو غلطیده است.» استاد «نظام وفا آرانی» شاعری است که به بزرگ‌منشی و مناعت طبع شهره بود و در جایی می‌نویسد: «من معتقدم مردم به‌تدریج می‌میرند ولی مردمیت باقی است. بدن خاک می‌شود ولی روح به افلاک به ساز می‌گردد و دل‌هایی که روی آن کلمه تقوی و محبت نوشته شده به هرجایی که بخواهند پرواز می‌کنند و کائنات در مقابل آن‌ها سر احترام فرود می‌آورند.» 

نام استاد نظام وفا هرچند در سروده‌ها و نوشته‌های پرمغز وی و هم‌چنین مجموعه «افسانه» نیما یوشیج، که از جمله آثار جاودان ادبیات ایران به‌شمار می‌رود، زنده است اما گرامی‌داشت نام و یاد این شاعر آزاده اهل خطه کویر در زادگاهش آران و بیدگل به فراموشی سپرده شده است.