سابقه عزاداری و سوگواری بر مظلوميّت خاندان پیامبر، بسیار دیرینه است. خود پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) و فاطمه زهرا(س) و فرشتگان و کرّوبیان و جنّ و انس بر مظلوميّت «آل اللّه » گریسته و مجلس عزا برپا کرده اند. انبیای گذشته هم که پیش از به وقوع پیوستن حادثه عاشورا و مصائب خاندان پیامبر می زیستند، چون از این ماجراها آگاه شدند، اشک ریختند.اشگ ما شاهد عشق ماست.
فلسفه و حکمت عزادارى را مى‏توان در امور ذیل، رهیابى کرد:
? - حفظ مکتب و شریعت:
عزادارى براى اهل بیت: موجب احیاى یاد و نام آنها و در کنار آن فرهنگ و مکتب و هدف آنان است. به عبارت دیگر در شکل یک پیوند روحى راه آنان به جامعه الهام گشته و پیوستگى پایدارى بین پیروان مکتب و رهبران آن برقرار مى‏سازد و دیگر گذشت قرون و اعصار نمى‏تواند بین آنان جدایى افکند. همین مسأله موجب نفوذ ناپذیرى امت از تأثیرات و انحرافات دشمنان مى‏گردد و مکتب را هم چنان سالم نگه مى‏دارد و یا تحریفات و اعوجاجات را به حداقل مى‏رساند. از همین‏روست که استعمارگران براى نابودى ملل اسلامى مى‏کوشند رابطه آنان را با تاریخ پر افتخار صدر اسلامى قطع نمایند تا با ایجاد این خلاء زمینه القاى فرهنگ خود را فراهم آورند. اینها از آثار اجتماعى عزادارى است و آثار روانى و تربیتى دیگرى نیز دارد.
حضرت امام خمینی (قدس سره) مى‏فرماید: روضه سيّد الشهداء علیه السلام براى حفظ مکتب سيّد الشهداء علیه السلام است، حرف سيّد الشهداء علیه السلام حرف روز است، همیشه حرف روز است، اصلاً حرف روز را سيّد الشهداء علیه السلام آورده است و سيّد الشهداء علیه السلام را این گریه حفظ کرده است، مکتبش را این مصیبت‏ها و داد و قال‏ها حفظ کرده است. (صحیفه نور ج ? ص ??)
و در جاى دیگر مى‏فرماید: شاید غرب زده‏ها به ما مى‏گویند که ملت گریه! وشاید خودى‏ها نمى‏توانند تحمل کنند که یک قطره اشک مقابل چقدر ثواب است، این گریه است که یک ملت را بسیج مى‏کند براى یک مقصد اسلامى، مجلس عزا نه براى این است که گریه بکنند براى سيّد الشهداء علیه السلام و اَجر ببرند - البته که هست - ودیگران را از اجر فردى نصیب کند؛ بلکه مهم آن قضيّه سیاسى است که ائمه ما در صدر اسلام نقشه‏اش کشیده‏اند که تا آخر باشد.(صحیفه نور ج ?? ص ???)
? - پیوند عمیق عاطفى بین امت و الگوهاى راستین‏:
عزادارى نوعى پیوند محکم عاطفى با مظلوم انقلابگر و اعتراض به ستمگر است و به تعبیر استاد مطهرى: گریه بر شهید شرکت در حماسه اوست. یعنى این تحول روحانى که در جلسات عزادارى ایجاد مى‏شود، زمینه را براى تحولات اجتماعى فراهم ساخته. و در واقع زمینه را براى حفظ آرمان‏هاى آن حضرت و پیاده کردن آن فراهم مى‏سازد؛ چنان که امام راحل مى‏فرمود: ما هر چه داریم از محرم و عاشورا داریم.
انقلاب اسلامى ایران و هشت سال دفاع سر افرازانه و پیروزمند ارتباط مستقیمى با مجالس سوگوارى و عزادارى دارد. و در طول تاریخ نیز شیعیان با همین مجالس عزادارى، توانسته‏اند هویت جمعى خود را حفظ و در برابر ظالمان و فاسدان ایستادگى کنند.
?- پالایش روح و تزکیه نفس:
گریه بر امام حسین‏ علیه السلام و حزن و اندوه، بر مصائب آن حضرت موجب تحول درونى گشته و به دنبال آن عامل رشد روحانى انسان مى‏گردد و پس از آن مقدمات تقوا و نزدیکى آدمى را به خدا فراهم مى‏سازد.
? - اعلام وفادارى نسبت به مظلوم و مخالفت با ظالم:
در مجالس عزادارى با توجه به شعار حماسه آفرین امام حسین علیه السلام در روز عاشورا که فرمود: فإنّی لا أرى الموت إلا سعادة ولا الحیاة مع الظالمین إلا برماً. مردم از طرفى با انعقاد پیمان ناگسستنى با مظلومى که مرگ در راه عقیده را سعادت و سازش با ستمگر را مایه ننگ مى‏داند وفادارى خود را در عدم سازش با ظالمان و مبارزه بى امان با هرگونه مظاهر استبداد اعلام مى‏کنند. و همین وفادارى‏ها است که ملت‏ها را در برابر طمع استعمار گران بیمه مى‏کند و راه نفوذ استثمارى را براى همیشه مسدود مى‏سازد.
و از طرف دیگر نفرت خود را با سیاست اسلام زدایى دودمان ننگین بنى امیه که با نسبت دروغ به پیامبر گرامى احادیثى را در راستاى سرکوبى نهضتها و قیام مردم در برابر حکومت ستمگران، جعل و در میان مردم منتشر ساخته‏اند، ابراز مى‏دارند.(تحف العقول ص ???، بحار الأنوار ج ?? ص )???
? - محبت و دوستى:
قرآن و روایات، دوستى خاندان رسول اکرم(ص) و اهل‏بیت(ع) را بر مسلمانان واجب کرده است. شورى (??)، آیه ??؛ هود (??)، آیه ??؛ میزان‏الحکمه، ج ?، ص ???//
روشن است که دوستى لوازمى دارد و محبّ صادق، کسى است که شرط دوستى را چنان که باید و شاید به جا آورد. یکى از مهم‏ترین لوازم دوستى، هم دردى و هم دلى با دوستان در مواقع سوگ یا شادى آنان است؛ المحبة فى الکتاب والسنة، صص ??? - ??? و ??? - ???/
از این رو در احادیث، بر برپایى جشن و سرور در ایام شادى اهل‏بیت(ع) و ابراز حزن و اندوه در مواقع سوگ آنان، تأکید فراوان شده است. حضرت على(ع) در روایتى مى‏فرماید: «شیعه و پیروان ما در شادى و حزن ما شریکند». «یفرحون لفرحنا و یحزنون لحزننا»؛ بحارالانوار، ج ??، ص ???/
امام صادق(ع) نیز فرمودند: «شیعتنا جزء منا خلقوا من فضل طینتنا یسوؤهم ما یسؤنا و یسرّهم ما یسرّنا»؛ امالى، ص ???/ «شیعیان ما پاره‏اى از خود ما بوده واز زیادى گل ما خلق شده‏اند؛ آنچه که ما را بدحال یا خوشحال مى‏سازد، آنان را بدحال و خوشحال مى‏گرداند».
این وظیفه عقلانى و شرعى، ایجاب مى‏کند که در ایام عزادارى اهل‏بیت(ع)، حزن و اندوه خود را به «زبان حال»؛ یعنى، با اشک، آه و ناله و زارى، از نظر خوراک، با کم خوردن و کم آشامیدن مانند افراد غم‏زده‏طبق فرموده امام صادق(ع) به معاویة بن وهب، «عزاداران سیدالشهدا در روز عاشورا از آب و غذا دورى جویند تا آن که یک ساعت از وقت فضیلت نماز عصر بگذرد، و در حد لزوم به غذاى معمول صاحبان مصیبت، سدّ جوع و عطش کنند». تاریخ النیاحة الامام الشهید الحسین بن على، ج ?، ص ???/
و از نظر پوشاک، با پوشیدن لباسى که از حیث جنس و رنگ و نحوه پوشش در عرف، حکایت‏گر اندوه و ناراحتى است، آشکار سازیم.
?- انسان‏سازى:
از آنجا که در فرهنگ شیعى، عزادارى باید از سر معرفت و شناخت باشد؛ هم‏دردى با آن عزیزان، در واقع یادآورى فضایل، مناقب و آرمان‏هاى آنان بوده و بدین شکل، آدمى را به سمت الگوگیرى و الگوپذیرى از آنان سوق مى‏دهد. فردى که با معرفت در مجالس عزادارى، شرکت مى‏کند؛ شعور و شور، شناخت و عاطفه را درهم مى‏آمیزد و در پرتو آن، انگیزه‏اى قوى در او پدیدار گشته و هنگام خروج از مراسم عزادارى، مانند محبى مى‏شود که فعّال و شتابان، به دنبال پیاده کردن اوصاف محبوب در وجود خویشتن است.
?- جامعه‏ سازى:
هنگامى که مجلس عزادارى، موجب انسان‏سازى گشت؛ تغییر درونى انسان به عرصه جامعه نیز کشیده مى‏شود و آدمى مى‏کوشد تا آرمان‏هاى اهل‏بیت(ع) را در جامعه حکم‏فرما کند. به بیان دیگر، عزادارى بر اهل‏بیت(ع)؛ در واقع با یک واسطه زمینه را براى حفظ آرمان‏هاى آنان و پیاده کردن آنها فراهم مى‏سازد. به همین دلیل مى‏توان گفت: یکى از حکمت‏هاى عزادارى، ساختن جامعه براساس الگوى ارائه شده از سوى اسلام است.
?- انتقال‏ دهنده فرهنگ شیعى به نسل بعد:
کسى نمى‏تواند منکر این حقیقت شود که نسل جدید در سنین کودکى، در مجالس عزادارى با فرهنگ اهل‏بیت(ع) آشنا مى‏شوند. به راستى عزادارى و مجالس تعزیه، یکى از عناصر و عوامل برجسته‏اى است تا آموزه‏هاى نظرى و عملى امامان راستین، به نسل‏هاى آینده منتقل شود. مراسم عزادارى، به دلیل قالب و محتوا، بهترین راه براى تعلیم و تربیت نسل جدید و آشنایى آنان با گفتار و کردار اهل‏بیت(ع) است.
?- وحدت و هماهنگى میان امت اسلامى:
یکى از برکات پربار عزادارى و گریه براى حضرت سيّد الشهداء علیه السلام، وحدت و هماهنگى میان اقشار مختلف اسلامى است که در سایه گردهم‏آیى مردم در ایام سوگوارى حضرت در مساجد و تکایا و در سینه زنى‏هاى خیابان‏ها است.و این گردهم آیى‏ها، ناله‏ها و سینه‏زنى هاى هماهنگ، قلبهاى مردم را با یکدیگر نزدیک نموده و کدورت‏ها را مرتفع ساخته و باعث یکپارچگى ملت اسلامى مى‏شود و از جمعیت پراکنده قدرت بزرگ مى‏سازد و ملت اسلامى را در برابر نفوذ دشمنان بیمه مى‏کند.
امام خمینى قدس سره مى‏فرماید: ما ملّتِ گریه سیاسى هستیم که با همین اشک، سیل جریان مى‏دهیم و خرد مى‏کنیم سدهایى که در مقابل اسلام ایستاده است. صحیفه نور ج ?? ص ??? و همین گریه است که کارها را پیش برده است، همین اجتماعات است که مردم را بیدار مى‏کنند. صحیفه نور ج ?? ص ???/
همه روضه بخوانند، همه گریه بکنند، از این هماهنگ‏تر چه؟ شما در کجا سراغ دارید که یک ملّتى این طور هماهنگ بشود؟ کِى این‏ها را هماهنگ کرده؟ این‏ها را سيّد الشهداء علیه السلام هماهنگ کرده است... در کجاى عالم سراغ دارید مردم این طور هماهنگ باشند... این هماهنگى را از دست ندهید. صحیفه نور ج ?? ص ???/
مسأله انسان‏ سازى، جامعه‏ سازى و انتقال فرهنگ شیعى به نسل بعد در مجالس امام حسین(ع)، قوى‏تر نیز مى‏باشد؛ زیرا ماهیت قیام امام حسین(ع) و نیز آموزه ‏هاى تربیتى، سیاسى، فرهنگى و اجتماعى عاشورا، در تعالى و بالندگى انسان و جامعه چشم‏گیر بوده و عناصر رویداد کربلا، مؤلفه‏هاى اساسى و اصلى را در ترسیم فرهنگ شیعى رقم زده است که توسط مراسم سوگوارى به نسل بعد منتقل مى‏شود.
با توجّه به بیانات، سخنان و شعارهاى عاشورا، مى‏توان عناصر انسان‏ساز، جامعه ‏ساز و فرهنگ‏ساز را ملاحظه کرد؛ مواردى چون: عبادت، ایثار، شجاعت، توکل، صبر، امر به معروف و نهى از منکر، نابودى اسلام در شرایط سلطه یزیدیان، حرمت بیعت با کسى چون یزید، شرافت مرگ سرخ بر زندگى ذلّت‏بار، اندک بودن انسان‏هاى راستین در صحنه امتحان، لزوم شهادت‏طلبى در عصر حاکمیت باطل، زینت بودن شهادت براى انسان، تکلیف مبارزه با سلطه جور و طغیان، اوصاف پیشواى حق، تسلیم و رضا در برابر خواسته خدا، همراهى شهادت‏طلبان در مبارزات حق‏جویانه، حرمت ذلّت‏پذیرى براى آزادگان و فرزانگان مؤمن، پل بودن مرگ براى عبور به بهشت برین، آزادگى و جوانمردى، یارى خواهى از همه و همیشه در راه احقاق حق.