برای رهایی از ذلت و بردگی و بازیابی عزت و آزادگی و فراهم ساختن زمینه یک انقلاب ریشه‌دار و بنیادی در سطح گسترده بر ضد بیداد و اختناق، راهی جز آگاهی و بیدارسازی مردم نیست و امام حسین ^{(علیه السلام)} برای رسیدن به این هدف مهم به امر خداوند قیام نمود. این حماسه تاریخی دو مرحله داشت:

* مرحله اول: روز عاشورا

در روز عاشورا امام سجاد ^{(علیه السلام)} به سختی بیمار بود. با این وجود وقتی ندای هل من ناصر امام حسین^{(علیه السلام)} را شنید، با آنکه از شدت ضعف و ناتوانی قدرت برداشتن شمشیر را نداشت، راه میدان را در پیش گرفت. ام‌کلثوم خواست مانع شود.

امام سجاد^{(علیه السلام)} فرمود: ای عمه، دست از من بردار و بگذار تا پیش روی پسر پیغمبر (ص) جهاد کنم.

حضرت سید الشهداء ^{(علیه السلام)} به خواهرش فرمود: باز دار او را تا کشته نگردد و زمین از نسل آل محمد (ص)خالی نماند.

بدین ترتیب امام زین العابدین ^{(علیه السلام)} به عنوان یک مجاهد، با وجود بیماری شدید، در جهاد شرکت جست و به عنوان مطیع مطلق ولایت به سوی خیمه بازگشت تا به گونه‌ای دیگر برای ادامه جهاد وارد عرصه پیکار شود.

*مرحله دوم: بعد از عاشورا

این مرحله از عصر عاشورا آغاز گردید و پرچم خونین عاشورا به دست امام سجاد ^{(علیه السلام)} برافراشته شد. امام ^{(علیه السلام)} مبارزات خود را در ابعاد گسترده‌ای آغاز نمود و از هر فرصتی در این راستا استفاده کرد که مهم‌ترین آنها را می‌توان در چند بخش زیر خلاصه کرد:

اول: خطبه‌های آتشین

امام سجاد ^{(علیه السلام)} برای روشنگری مردم و تبیین معارف حقه و پرده‌برداری از چهره منفور بنی‌امیه خطبه‌هایی ایراد فرمودند که اهم آنها از این قرار است:

* خطبه کوفه

امام چهارم ^{(علیه السلام)} به جمعیتی که برای تماشای اسیران آمده بودند اشاره کرد که ساکت شوند. همه سکوت کردند، آنگاه پس از ستایش خدای متعال خود را معرفی فرمود و با سخنان کوتاه و جانگداز در آن محیط اختناق و ارعاب، طوفانی به پاکرد.

خطبه امام ^{(علیه السلام)} چنان در عمق روح و جان مردم نفوذ کرد که ناگهان از هر سو صدای شیون و ندای ندامت بلند شد و مردم همگی از آن حضرت اعلام حمایت نمودند و از دشمنان آنان برائت جستند.

*خطبه شام

مردم شام در اثر تبلیغات 40 ساله معاویه شناخت صحیحی از اسلام و خاندان نبوت ^{(علیه السلام)} نداشتند. امام سجاد ^{(علیه السلام)} با کلام خود در مجلس یزید و در مقر حکومت اموی غوغایی ایجاد کرد و در میان اقشار مختلف مردم چنان تحولی به وجود آورد که یزید از ترس شورش مردم، به موذن دستور داد تا اذان بگوید اما با ادامه سخنان امام ^{(علیه السلام)} فشار افکار عمومی بر یزید اوج گرفت و او مجبور شد بر خلاف مواضع قاطع قبلی، خود را تبرئه کند و مسوولیت فاجعه کربلا را به گردن ابن زیاد بیاندازد.

 * خطبه مدینه

هنگامی که کاروان امام ^{(علیه السلام)} به نزدیکی مدینه رسید مردم مطلع شده و به استقبال آنها آمدند. امام سجاد ^{(علیه السلام)} در میان آنها خطبه شورانگیزی ایراد فرمود و در ضمن آن صحنه جانگداز عاشورا و جنایات بنی امیه را بازگو کردند و با بیانات روشنگرانه خود پرده از حکومت جائر یزید برداشتند و اذهان مردم مدینه را نسبت به بنی‌امیه آگاه کردند و این زمینه‌ای شد که بسیاری از قیام‌ها بر علیه امویان در مدینه شکل بگیرد.

دوم: تبیین معارف حقه و مبارزه در قالب دعا

امام زین العابدین ^{(علیه السلام)} در محیطی که ارعاب و اختناق حاکم بود مباحث سیاسی و اصول اعتقادی را در قالب دعا بیان می‌فرمود که مهم‌ترین آنها مساله امامت و رهبری حقیقی جامعه اسلامی و غصب و تصاحب آن توسط حکام جور بود.

سوم: برخورد و مبارزه با علمای درباری

اینان کسانی بودند که فکر و ذهن، مردم را به سوی بنی‌امیه جهت می‌دادند و آنان را با وضعی که بنی‌امیه خواستار آن بودند تا در جامعه حاکم باشد، عادت می‌دادند و افکار ناشایست و فرهنگ نادرست اموی را در قالب اسلام به خورد مردم می‌دادند.

 به عنوان مثال برخورد شدید امام ^{(علیه السلام)} با محمد بن مسلم زهری محدث برجسته درباری است.

چهارم: زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا

از آنجا که شهادت سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین ^{(علیه السلام)} و یاران باوفایش از منظر عمومی، آثار ویرانگری برای حکومت بنی امیه داشت و مشروعیت آن را زیر سؤال برده بود و نیز برای اینکه این تراژدی غم بار به دست فراموشی سپرده نشود، امام چهارم با گریه بر شهیدان نینوا و زنده نگه داشتن یاد و خاطره جانبازی آنان اهداف شهیدان کربلا را دنبال می‌کرد. ظلمت حادثه کربلا و قیام جاودانه عاشورا به قدری دلخراش بود که شاهدان آن مصیبت عظیم تا زنده بودند آن را فراموش نکردند.

هر وقت امام می‌خواست آب بیاشامد، تا چشمش به آب می‌افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می‌شد. هنگامی که سبب گریه آن حضرت را می‌پرسیدند می‌فرمود: «چگونه گریه نکنم، در حالی که یزیدیان آب را برای وحوش و درندگان بیابان آزاد گذاشتند، ولی به روی پدرم بستند و او را تشنه به شهادت رساندند‌« .

شکی نیست که این اشک‌های سوزان ریشه عاطفی داشت اما چگونگی برخورد آن حضرت با این موضوع اثر و نتیجه سیاسی داشت و یادآوری مکرر قضیه کربلا نمی‌گذاشت ظلم و جنایات حکومت بنی‌امیه از خاطره‌ها فراموش شود. .

بنابراین سیدالشهداء ^{(علیه السلام)} حماسه بزرگی در روز عاشورا و در زمین کربلا خلق نمود و امام سجاد ^{(علیه السلام)} این حادثه تاریخی را از قید زمان و مکان رها نمود و شعار کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا را جاودانه ساخت.