آران و بیدگل نیوز - سید محمدرضا حسینی‌زاده: در مردادماه سال 1394 در عملیات عمرانی شهرداری آران و بیدگل، در بخش مرکزی محله سرکوچه یخچال در میدانی که حدفاصل حسینیه و مسجد تاریخی است، نشانه‌هایی از اتاقک‌هایی مشاهده شد که با خاک‌برداری‌های بعدی، یک اتاقک با طاق‌های سست و فروریخته آشکار شد. با پیدایش این بنا، هیئت کاوش به سرپرستی دکتر رضا نوری شادمهانی (مدیرگروه باستان شناسی دانشگاه کاشان) کار خود را جهت بررسی و باستان‌شناسی در این منطقه آغاز کزد.

معاون هیئت کاوش در گفتگوی اختصاصی با خبرنگار آران و بیدگل نیوز توضیحاتی درباره مراحل انجام این عملیات کاوش ارائه کرد.
علی مولودی گفت:  این حوض‌خانه، بخشی از شبکه‌ی آب‌رسانی بافت تاریخی آران است که از اهمیت تاریخی و اجتماعی قابل توجهی برخوردار است.
وی با بیان اینکه در گذشته هر محله ای در آران یک مسجد، یک حمام، یک آب انبار و یک حوضخانه داشته است، افزود: این بناها عناصر هویت بخش هر محله بوده است .
مولودی درمورد مسیر چرخش آب در حوضخانه‌ها تصریح کرد : آب قنات آراندشت پس از گذر از حوض‌خانه‌ی دروازه، وارد حوض‌خانه‌ی سرکوچه یخچال شده، بعد از سیراب کردن خانه‌های اطراف به حوض‌خانه دربند ریخته و در پایان وارد محله چارسوق می‌شده است.
معاون هیئت کاوش خاطرنشان کرد: طی عملیات کاوش، انواع سفالینه‌های مرتبط با آب، تعداد زیادی پیه سوز، انواع آجر، تکه‌ای از یک سنگ قبر، چند کفش بچگانه و... کشف، ثبت و ضبط شده است .
وی تاکید کرد : هر چند این بنا در بین مردم بومی به حوض‌خانه مشهور است اما در واقع کاربری‌هایی چون وضوخانه، رخت شویی ، ظرف شویی و حتی غسال خانه داشته است و حتی  فراتر از این،  مکانی برای تجمع و همنشینی مردم بوده است.
مولودی در پایان اظهار داشت : حوضخانه‌ی  سر کوچه یخچال آران و بیدگل بخشی از تاریخ، معماری و فرهنگ مردمان گذشته شهرمان را برای همگان به نمایش می‌گذارد.

شایان ذکر است، حوضخانه‌ها بنایى مستقل و گاه پیوسته با كل بنا، با مركزیت حوض و در مسیر حركت آب قنات ها ساخته می‌شدند.
حوض‌خانه‌هایی که در گذشته وجود داشته، دونوع بودند: 1-حوضخانه‌هایی که در حیاط و یا سردابه‌ خانه‌ها بودند و مالک شخصی داشتند.  2 - حوضخانه‌هایی که در بافت محله‌ها بودند. حوضخانه‌ی محله‌ی سرکوچه‌ی یخچال آران و بیدگل از نوع دوم می‌باشد.